تحلیل تاب‌آوری کالبدی- فضایی شهرهای ساحلی در برابر سیلاب (مطالعه‌ی موردی: بافت فرسوده شهر ساحلی دیّر)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی- مستخرج از رساله

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.

2 استاد، گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.

3 دانشیار، گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.

10.22124/gscaj.2024.25036.1256

چکیده

پیامدهای تغییرات اقلیم به‌طور روزافزون و به شیوه‌های متعدد شهرها و روستاها را تهدید می‌کند. دراین ‌بین شهرهای ساحلی با توجه به موقعیت خود در محل تلاقی خشکی و دریا و باوجود انواع سرمایه‌های عظیم انسانی و اقتصادی در آن‌ها، در برابر این نوع مخاطرات به‌ویژه سیلاب با تهدید بیشتری مواجه‌اند و وجود بافت‌های فرسوده نیز این آسیب‌پذیری را افزایش می‌دهد. هدف این پژوهش ارزیابی و تحلیل تاب‌آوری کالبدی بافت‌های فرسوده‌ی شهر ساحلی (مطالعه موردی: شهر ساحلی دیّر)، در برابر سیلاب شهری با رویکردی تحلیلی توصیفی  است. به‌منظور تجزیه‌وتحلیل داده‌ها، از مدل تحلیلی AHP برای وزن دهی به معیارها و سنجش اهمیت آن‌ها، از SAW FUZZY‌ جهت ارزیابی تاب‌آوری کالبدی نهایی و از نرم‌افزار GIS‌ جهت ترسیم نقشه‌ها استفاده‌شده است. با توجه به نتایج و از بین معیارهای موردبررسی، معیارهای "ارتفاع از سطح دریا" و "فاصله از خط ساحلی و آبراه" به ترتیب با وزن‌های 0/271 و 0/227 بیشترین اهمیت دارند. همچنین بر اساس نتایج حاصل از این پژوهش، محدوده بافت فرسوده‌ی شهر ساحلی دیر از تاب‌آوری کالبدی متفاوتی برخوردار است. محدوده‌های موجود در محله‌های "بازار"، "خنیا" و "عرب‌ها" کمترین تاب‌آوری و محله باغ به دلیل فاصله از دریا، ارتفاع بیشتر از سطح دریا و نوساز بودن ساختمان‌ها تاب‌آوری کالبدی بیشتری دارد. درنهایت و بر اساس نتایج، به‌منظور بهبود تاب‌آوری کالبدی در محدوده بافت فرسوده شهر ساحلی دیر پیشنهاد‌های لازم نظیر جلوگیری از گسترش کالبدی شهر در مناطق کم ارتفاع و مجاور ساحل و نیز تسریع در نوسازی و بازسازی محدوده، ارائه‌شده است.

تازه های تحقیق

  • سیلاب شهری یکی از پیامدهای اصلی مخاطرات محیطی و تغییر اقلیم در مناطق ساحلی است.
  • چارچوب کمی- کیفی ارائه‌شده، چارچوب کاربردی برای افزایش تاب‌آوری کالبدی بافت‌های فرسوده شهری در برابر سیلاب فراهم می‌کند.
  • سطح تاب‌آوری کالبدی بافت‌های فرسوده شهری در شهرهای ساحلی در برابر سیلاب پایین است.
  • برای افزایش تاب‌آوری شهرهای ساحلی در برابر سیلاب،‌ باید از توسعه آن‌ها در امتداد سواحل جلوگیری شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


احمدزاده، حسن؛ سعیدآبادی، سعید و نوی، الهه. (1394). بررسی و پهنه‌بندی مناطق مستعد سیل با تأکید بر سیلاب‌های شهری (مطالعه‌ی موردی: شهرماکو). هیدرو مورفولوژی، 1(2)، 1-23.
پور اکبر، حمیدرضا و عباس زاده، شهاب (1400)، مفهوم منظر شهری جهت ارتقاء میزان خاطره انگیزی در فضای شهری، معماری شناسی، 3(18)، 1-15.
پوراحمد، احمد،. زیاری، کرامت‌اله؛ ابدالی، یعقوب و صادقی، علیرضا (1398). تحلیل معیارهای تاب‌آوری در بافت فرسوده شهری در برابر زلزله با تأکید بر تاب‌آوری کالبدی (مطالعه مورد: منطقه 10 شهرداری تهران). پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 10(36)،1-21.
جهانشاهی، محمد حسین (1383). تحلیل بافت‌های فرسوده و شکل سازی شهری و راهبردهای آن. مجله جستارهای شهرسازی، 9 (5)، 40-47.
حسین نیا، الهام؛ آمار، تیمور و پوررمضان، عیسی (1401). تحلیلی بر وضعیت عوامل تاب‌آور اقتصاد روستایی در برابر سیلاب (مطالعة موردی: شرق استان گیلان). مطالعات جغرافیایی نواحی ساحلی 3(11)، 21-40.
حسینی، سید محمد؛ قنبری نسب، علی؛ عسگری، امید و هاشمی فسایی، ابراهیم. (1401). ارزیابی آسیب‌پذیری شهری در برابر خطر سیلاب با استفاده از روش بهترین و بدترین مبتنی بر GIS. مدیریت بحران، 11(2)، 2-10.
خبرگزاری تابناک خسارت شدید سونامی در بندر دیّر-  بوشهر کد خبر: 678402 تاریخ انتشار: 29 اسفند 1395، 10:50
خوش‌سیمای سردورد، مهسا؛ اصغری زمانی، اکبر و روستایی، شهرام (1397). بررسی نقش توسعه میان افزا در اصلاح بافت‌های فرسوده شهری (مطالعه موردی: محله حکم آباد تبریز). جغرافیا و برنامه‌ریزی، 24(72)، 183-204.  
درگاه ملی آمار (1395)،‌ نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن استان، جمعیت. دسترسی آنلاین: https://www.amar.org.ir
دلشاد، مهدیه؛ طبیبیان، منوچهر و حبیبی، سید محسن (1400). تحلیل فضایی مؤلفه‌های تاب‌آوری کالبدی بافت مرکزی شهر رشت در برابر زلزله با استفاده از مدلFuzzy-AHP وGIS. نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، 13(4)، 55-80.
دهکردی، کریمی، فروغ و عبداللهی، علی اصغر. (1396). ایجاد پیاده راه برای ارتقاء نشاط و سرزندگی در فضاهای شهری، برنامه‌ریزی جغرافیا 7(1)، 81-99.
رضایی، محمدرضا؛ رفیعیان، مجتبی و حسینی، سید مصطفی. (1394). سنجش و ارزیابی میزان تاب‌آوری کالبدی اجتماع‌های شهری در برابر زلزله (نمونه موردی: محله‌های شهر تهران). پژوهش‌های انسانی، 47(4)، 19-45.
رهنما، محمد رحیم و الهی چورن، ‌محمد علی. (1402). ارزیابی تاب‌آوری شهری در برابر سیلاب در شهرهای غرب استان مازندران، فصلنامه مخاطرات محیطی، انتشار آنلاین از تاریخ 4 تیرماه 1402.
زبردست، اسفندیار (1380)، کاربرد «فرآیند تحلیل سلسله مراتبی» در برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای، هنرهای زیبا، 10، 13-21.
طاهر لو، طاهر و جلیل نژاد، اکبر (1400)، بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده شهری و نقش شهرداری در احیای آنها؛ موردمطالعه: شهرستان خوی، محله خاماچیلار. نشریه علمی تخصصی شباک، 1(58)، 125-142.
عابدینی، غلامرضا؛ معینیان میاندوآب، غزال؛ نوریان محمدیان، لیلا؛ غفاری، یونس و نجفقلی زاده، ناهید (1399). سنجش و ارزیابی شاخص‌های پایداری در بافت‌های فرسوده شهری با تأکید بر مدیریت بحران. نشریه معماری شناسی، 3(17)، 1-11.
عندلیب، علیرضا، (1386). نوسازی بافت‌های فرسوده، حرکتی نو در تهران. چاپ اول، سازمان نوسازی تهران، تهران.
قهروردی تالی، منیژه؛ مجیدی هروی، آنیتا و عبدلی، اسماعیل (1395). آسیب‌پذیری ناشی از سیلاب شهری (مطالعه‌ی موردی: تهران، درکه تا کن). جغرافیا و مخاطرات محیطی، 5(17)، 21-35.
کمانرودی کجوری، موسی (1368)، تعاریف فرسودگی و نظام مداخله، ایرانشهر، شماره 9 و 10.
لینچ، کولین، (1372). سیمای شهر، ترجمه منوچهر مزینی، چاپ سوم، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
مختاری، سحر و رضازاده، آیت‌اله (1391)، "بررسی فرصت‌ها و تهدیدهای محیطی در مناطق ساحلی - مطالعه موردی: سواحل استان سیستان و بلوچستان،" مجموعه مقالات همایش ملی توسعه سواحل مکران و اقتدار دریایی جمهوری اسلامی ایران، دانشگاه دریانوردی و علوم دریایی (صص28-43)، تهران.
معطوف، شریف و خدایی، زهرا (1388). الگوهای رونق بخشی، نوسازی و بهسازی بافت‌های فرسوده شهری. مطالعات مدیریت شهری، 1(39)، 127-148.
مهندسین مشاور بعد تکنیک (1393). طرح بهسازی و نوسازی بافت فرسوده ی شهر دیّر. کارفرما: شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهرهای ایران. جلد دوم.
مهندسین مشاور برنامه‌ریزی منطقه ای، شهرسازی و معماری مآب (1396). برنامه آمایش استان بوشهر. بررسی و تحلیل وضعیت منابع طبیعی، تحلیل حوضه ها و زیرحوضه های آبریز. کارفرما: سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان بوشهر. گزارش شماره: 5002212B002131302RE102951210
نعمتی، مرتضی؛ فرهمند، قاسم و نظری، حیدر (1390). نوسازی و بهسازی بافت فرسوده با رویکرد توسعه پایدار شهری و تلفیق عملکردهای فازی GIS وFAHP، نمونه موردی: شهر پیرانشهر. مجله آمایش جغرافیایی فضا، 6 (22)، 137-154. دسترسی آنلاین: https://sid.ir/paper/507684/fa
وزارت مسکن و شهرسازی (1401). مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در خصوص سیاست‌ها و ضوابط تشویقی کالبدی متضمن نوسازی محله ای در بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری، شماره ۱۱۱۸۹۸/۳۰۰، تهران. https://rc.majlis.ir/fa/law/show/1756226
Asadzadeh, A., T. Kötter, E. Zebardast. (2015). An augmented approach for measurement of disaster resilience using connective factor analysis and analytic network process (F’ANP) model Int. J. Disaster Risk Reduction., 14, 504-518.
Aslam Saja.A.M, Goonetilleke.A, Teo. M, Ziyath. A.M. (2019). A critical review of social resilience assessment frameworks in disaster management. International Journal of Disaster Risk Reduction Volume 35, April 2019, 101096.
Bertola, M., Viglione, A., Lun, D., Hall, J., & Blöschl, G. (2020). Flood trends in Europe: are changes in small and big floods different?. Hydrology and Earth System Sciences, 24(4), 1805-1822.
Chang, F. J, Chang, K. Y, & Chang, L. C. (2008), Counter propagation fuzzy- neural network for city flood control system. journal of Hydrology, 338(1), 24-34.
Cutter, S. L. (2016). The landscape of disaster resilience indicators in the USA. Natural hazards, 80(2), 741-758.
Davoudi, S; et al. (2012). Resilience: A Bridging Concept or a Dead End? “Reframing” Resilience: Challenges for Planning Theory and Practice Interacting Traps: Resilience Assessment of a Pasture Management System in Northern Afghanistan Urban Resilience: What Does It Mean in Planni. Plan. Theory Pract, 13, 299–333.
Diallo, A; Ndam, N.T; Moussiliou, A; Dos Santos, S; Ndonky, A; Borderon, M; Oliveau, S; Lalou, R; Le Hesran, J-Y. Asymptomatic carriage of plasmodium in urban dakar: The risk of malaria should not be underestimated. PLoS ONE , 7, e31100, 1-10.
Driessen, P.P.J., Hegger, D.L.T., Bakker, M.H.N., van Rijswick, H.F.M.W., & Kundzewicz, Z.W. (2016). Toward more resilient flood risk governance. Ecol. Soc. 21.
Feng, B., Zhang, Y., & Bourke, R. (2021). Urbanization impacts on flood risks based on urban growth data and coupled flood models. Natural Hazards106(1), 613-627.
Forrest, Steven Ashley, Trell, Elen-Maarja, & Woltjer, Johan. (2020). Socio-spatial inequalities in flood resilience: Rainfall flooding in the city of Arnhem. Cities, 105, 102843. https://doi.org/10.1016/j.cities.2020.102843
Goltermann, D., Ujeyl, G., & Pasche, E. (2009). Making coastal cities flood resilient in the era of climate change. In RIMAX Contributions at the 4th International Symposium on Flood Defence (ISFD4). Deutsches GeoForschungsZentrum GFZ.
Guha-Sapir, D; Vos, F; Below, R; & Penserre, S. (2012). Annual Disaster Statistical Review 2011: The Numbers and Trends; UCL: London, UK, 2012.
Han, Z., Li, X., Sun, J., Wang, M., & Liu, G. (2023). An interactive multi-criteria decision-making method for building performance design. Energy and Buildings, 282, 112793.
Holling, C.S. (1973).Resilience and Stability of Ecological Systems. Annu. Rev. Ecol. Syst. 4, 1–23.
Holling, C. S., & Gunderson, L. H. (Eds.). (2002). Panarchy: understanding transformations in human and natural systems. Island Press.
IPCC. Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) (2018). Global Warming of 1.5 Degrees Celcius; IPCC: Geneva,Switzerland, 1-44.
Katrina, B, (2014). Global environmental change I: A social turn for resilience? Progress in Human Geography,2. 38. 107-117.
Liao, K. H., Le, T. A., & Van Nguyen, K. (2016). Urban design principles for flood resilience: Learning from the ecological wisdom of living with floods in the Vietnamese Mekong Delta. Landscape and Urban Planning155, 69-78.
Li, G.F., Xiang, X.Y., Tong, YY. & et al. (2013). Impact assessment of urbanization on flood risk in the Yangtze River Delta. Stoch Environ Res Risk Assess, 27, 1683–1693.
Maheu, A. (2012). Urbanization and flood vulnerability in a peri-urban neighbourhood of Dakar, Senegal: how can participatory GIS contribute to flood management?. Climate change and the sustainable use of water resources, 185-207.
Mangini, W.; Viglione, A.; Hall, J.; Hundecha, Y.; Ceola, S.; Montanari, A.; Rogger, M.; Salinas, J.L.; Borzì, I.; & Parajika, J. (2018). Detection of trends in magnitude and frequency of flood peaks across Europe. Hydrolog. Sci. J., 63, 493–512.
Mbow, C., Diop, A., Diaw, A. T., & Niang, C. I. (2008). Urban sprawl development and flooding at Yeumbeul suburb (Dakar-Senegal). African Journal of Environmental Science and Technology2(4), 075-088.
Meerow. S, Newell. J.P, Stults. M. (2016). Defining urban resilience: a review, Landsc. Urban Planning. 147, 38–49.
Moghadas, M., Asadzadeh, A., Vafeidis, A., Fekete, A., & Kötter, T. (2019). A multi-criteria approach for assessing urban flood resilience in Tehran, Iran. International journal of disaster risk reduction, 35, 101069.
Moura Rezende, O., Ribeiro da Cruz de Franco, A. B., Beleño de Oliveira, A. K., Pitzer Jacob, A. C., & Gomes Miguez, M. (2019). A framework to introduce urban flood resilience into the design of flood control alternatives. Journal of Hydrology, 576, 478-493.
Nicholls, R. J., & Cazenave, A. (2010). Sea-level rise and its impact on coastal zones. science328(5985), 1517-1520.
Oktari, R. S., Comfort, L. K., & Dwitama, P. (2020). Measuring coastal cities' resilience toward coastal hazards: Instrument development and validation. Progress in Disaster Science, 5, 100057.
Pinho, P., Oliveira, V., Cruz, S. S., Sousa, S., Martins, A., Morgado, S., & Dias, L. (2010). SUPERCITIES-Sustainable Land Use Policies for Resilient Cities. T. Eraydin, A., Tasan-kok (Ed.), Sustain. L. Use policies resilient cities, URBAN/AUR/, Porto, Portugal, 1-402.
Rashid. H. (2011). Interpreting flood disaster and flood hazard perception from newspaper Discourse: Tale of toe floods in the Red River valley. Applied Geography, 31(1), 35-45.
Sané, O. D., Gaye, A. T., Diakhaté, M., & Aziadekey, M. (2016). Critical factors of vulnerability that enable medina gounass (dakar/senegal) to adapt against seasonal flood events. Journal of Geographic Information System8(4), 457-469.
Satour, N., Raji, O., El Moçayd, N., Kacimi, I., & Kassou, N. (2021). Spatialized flood resilience measurement in rapidly urbanized coastal areas with a complex semi-arid environment in northern Morocco. Nat. Hazards Earth Syst. Sci., 21(3), 1101-1118.
Singh, Prerna, Amekudzi-Kennedy, Adjo, Woodall, Brian, & Joshi, Sanskruti. (2021). Lessons from case studies of flood resilience: Institutions and built systems. Transportation Research Interdisciplinary Perspectives, 9, 100297.
Sooriyaarachchi. P, Sandika, A, Madawanarachchi, N. (2018). Coastal community resilience level of Tsunami prone area: a case study in Sri Lanka. Procedia Engineering. 212. 683-690.
Stern, N. (2007). Review: The Economics of Climate Change; Cambridge University Press: Cambridge, UK, 2007.
Teigão dos Santos, F & Partidário, M. (2011). SPARK: Strategic Planning Approach for Resilience Keeping. European Planning Studies. 19. 1517-1536.
The international disaster database (EM-DAT). (2016). http://www.emdat.be.about.
Townend, By I. H., French, J. R., Nicholls, R. J., Brown, S., Carpenter, S., Haigh, I. D.,. Tompkins, E. L. (2021). Operationalising coastal resilience to flood and erosion hazard: A demonstration for England. Science of The Total Environment, 783, 146880.
UN-HABITAT. (2011). Climate Change and Cities. Global Report on Human Settlements; Routledge: London, UK,2011,501-504.
UNISDR (United Nations Office for Disaster Risk Reduction), (2009). Terminology on Disaster Risk Reduction.
UNISDR (United Nations Office for Disaster Risk Reduction), (2018). Economic Losses, Poverty & Disasters: 1998-2017. United Nations ISDR, Switzerland.
Walker, G. (2012). Environmental Justice: Concepts, Evidence and Politics; Routledge: New York, USA.
Wang. P., Zhu, Y., & Yu, P. (2022). Assessment of Urban Flood Vulnerability Using the Integrated Framework and Process Analysis: A Case from Nanjing, China. Int J Environ Res Public Health;19(24):16595.
Weichselgartner. J, Kelman, I. (2015). Geographies of resilience: challenges and opportunities of a descriptive concept, Prog. Human Geography. 39, 249–267.
World Health Organization. (2014). Quantitative risk assessment of the effects of climate change on selected causes of death, 2030s and 2050s. World Health Organization.
Wu, T. (2021). Quantifying coastal flood vulnerability for climate adaptation policy using principal component analysis. Ecological Indicators, 129, 108006.
Zhang, H., Yang, J., Li, L., Shen, D., Wei, G., Khan, H. u. R., & Dong, S. (2021). Measuring the resilience to floods: A comparative analysis of key flood control cities in China. International Journal of Disaster Risk Reduction, 59, 102248.
Zhu, S., Li, D., Huang, G., Chhipi-Shrestha, G., Nahiduzzaman, K. M., Hewage, K., & Sadiq, R. (2021). Enhancing urban flood resilience: A holistic framework incorporating historic worst flood to Yangtze River Delta, China. International Journal of Disaster Risk Reduction, 61, 102355.
Ziari, K., Ebrahimipour, M., & Ardalan, D. (2023). Physical resilience of riverside cities against floods. Environmental Science & Policy, 148, 103548.