تحلیل تاریخی بافت شهری با رویکرد تاب‌آوری کالبدی در برابر سیلاب (نمونه موردمطالعه: رودخانه چشمه کیله شهر تنکابن)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی -مطالعه موردی

نویسندگان

1 استاد گروه جغرافیای انسانی و برنامه ریزی، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

2 دانش آموخته دکتری، گروه شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران.

3 استادیار گروه شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران.

10.22124/gscaj.2025.24035.1223

چکیده

باوجود پایه‌های غنی فرهنگی، تاریخی و فناورانه در معماری و شهرسازی ایران، شرایط امروزی مبین ضعف، ناکارایی در برخورد با حوادث طبیعی و انسان‌ساخت است. بنابراین می‌بایست در طرح‌های توسعة شهری به برنامه‌های افزایش تاب‌آوری و کاهش آسیب‌پذیری بافت شهری بیش‌ازپیش توجه گردد. پژوهش حاضر باهدف بررسی و تحلیل تاریخی بافت پیرامونی رودخانه چشمه کیله شهر تنکابن روند آسیب‌پذیری بافت در برابر سیلاب درگذر زمان را نشان می‌دهد . روش تحقیق ازنظر هدف کاربردی و ازنظر نوع داده‌ها اسنادی و میدانی و ازنظر نحوه اجرا به‌صورت فضایی است. با استفاده از عکس‌های ادواری نمونه موردمطالعه (فاصله‌های زمانی 20 تا 25 ساله) نقشه‌های موردنیاز در محیط GIS تهیه وبررسی شد.. نتایج پژوهش نشان‌دهنده آن است که باوجود افزایش آگاهی نسبت به خطرات گسترش ساخت‌وساز در حریم رودخانه‌ها (در حدفاصل دهه 1370 تا 1390 خورشیدی) میزان تخطی در حریم رودخانه طی این دو دهه نسبت به بازه زمانی 1348الی1373 با رشد 5 برابری همراه بوده است. این موضوع بیانگر آسیب‌پذیری بیشتر این بافت شهری در برابر سیلاب است. این پدیده از عواملی همچون عدم تصویب قوانین موردنیاز در حوزه مدیریت سیلاب، عدم تعیین حریم رودخانه‌های شهری هم‌زمان با رشد افسارگسیخته شهرنشینی، نبود روش‌های علمی در اجرای قوانین مصوب، عدم اشراف سازمان‌های دولتی و نیمه‌دولتی مختلف به ضوابط مربوط به حریم و محدودیت‌های ساخت‌وساز و غیره نشات می‌گیرد.

تازه های تحقیق

  • بررسی تاریخی بافت شهری پیرامون رودخانه چشمه کیله نشان می دهد در پهنه های سیلابی چه به لحاظ کمی ( تعداد ابنیه و گسترش کالبدی) و چه به لحاظ کیفی ( فعالیت ها و کاربری های حساس) رشد قابل ملاحظه ای اتفاق افتاده است، که این موضوع برشدت آسیب‌پذیری این بافت افزوده است.
  • عدم تعیین دقیق حریم رودخانه و پهنه های سیلابی، عدم تصویب به موقع قوانین بازدارنده، عدم هماهنگی بین ارگانهای مختلف درگیر در مدیریت شهری و غیره از عواملی هستند که سبب عدم برخورد با ساخت و سازهای آسیب پذیر در ادوار گذشته هستند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ابراهیمی پور،مرضیه و زیاری، کرامت اله(1397) پهنه بندی زمین های شهری در برابر خطر ناشی از سیلاب با رویکرد تاب آوری کالبدی(مطالعه موردی: رودخانه چشمه کیله)، نگرش های نو در جغرافیای انسانی، 11(1)، صص 39-56.
ابراهیمی پور،مرضیه.، زیاری، کرامت اله.، اردلان، داریوش(1400). تبیین الگوی سنجش تاب آوری کالبدی شهرهای رودخانه محور در برابر اثرات سیل (نمونه مورد مطالعه: رودخانه چشمه کیله)، آمایش جغرافیایی فضا،11(41) ، صص 68-43.
اردلان، داریوش.، ابراهیمی پور،مرضیه.، وحید، آرش.1400. بررسی تاثیر طرح کارل فریش بر نحوه گسترش و شکل گیری ساختار شهر (مطالعه موردی: شهر همدان از سال 1300 خورشیدی تاکنون، مهندسی جغرافیایی سرزمین، 5(9) ، صص 104-88.
اردلان، داریوش.، داودپور، زهره.، زیاری، کرامت اله. 1399. تحلیل ساختار تاب آوری نهادی برای گذار از مدیریت بحران به مدیریت شهری تابآور در برابر زلزله (مطالعه موردی: شهر قزوین)، مطالعات شهری، 9(36) ، صص 84-69.
اداره آب شهرستان تنکابن(1395) اطلاعات و آمار سالیانه سیل و دوره بازگشت سیلاب، تنکابن.
اردلان، داریوش.، داودپور، زهره.، زیاری، کرامت اله. 1399. مقایسه دو نظریه حکمروایی شهری و تابآوری نهادی در نظام مدیریت شهری با روش تحلیل محتوا و ارائه مدل ارتقا یافته (نمونه موردی: شهر قزوین)، برنامه ریزی سکونتگاه های انسانی، 15(1)، صص 150-133
زیاری، یوسفعلی ؛ عبداله زاده ملکی، بهناز؛ بهزادپور،الناز(1397)، ارزیابی میزان تاب آوری کالبدی در برابر مخاطرات زلزله با رویکرد دستیابی به مدیریت پایدار (مورمطالعه: منطقه یک تهران) ، نگرش های نو در جغرافیای انسانی ، 3(2)، بهار 97.
زیاری, کرامت الله , ابراهیمی پور, مرضیه , پورجعفر, محمدرضا و صالحی, اسماعیل . (1399). تبیین راهبردهای افزایش تاب‌آوری کالبدی در برابر سیلاب مطالعه موردی: رودخانه چشمه کیله شهر تنکابن. مجله شهر پایدار، , 3 (1) : 89-105. . doi: 10.22034/jsc.2019.186626.1014
پوراحمد، احمد ؛ ابدالی،یعقوب؛ صادقی، علیرضا؛ الله قلی پور، سارا (1397)، سنجش و تحلیل فضایی مولفه های تاب آوری کالبدی در بافت مرکزی شهر همدان با استفاده از خودهمبستگی فضایی موران، برنامه ریزی توسعه کالبدی، 3(11)، صص:93-106.
پورطاهری، مهدی؛ سجاسی قیداری، حمدالله؛ صادقلو، طاهره(1390). ارزیابی تطبیقی روش های رتبه بندی مخاطرات طبیعی در مناطق روستایی- مطالعه موردی: استان زنجان؛ پژوهش روستایی، 2(3) ، صص 32،33-35.
حسینیون،سولماز(1395)،تاب آوری در سکونتگاه های فقیرنشین، شهرسازی و معماری هفت شهر،1(53)، صص152-156. http://www.haftshahrjournal.ir/article_24608.htmal      
سایت سازمان مدیریت بحران کشور (1398) ]اخبار[. بازیابی شده در تاریخ  23 April 2019.
Cutter, S., & Burton, Ch., & Emrich, Ch., (2010). Disaster resilience indicators for benchmarking baseline conditions, Journal of Homeland Security .
Davey, K., (2010). becoming places: urbanism,artichtecture,identity, ower , routledge.
Driba D, Karuppannan Sh (2024) An integrated approach to identify flood hazard and risk areas in Melka Soda district, Southern Ethiopia. Quat Sci Adv 15:100211
L.S. Vamvakeridou-Lyroudia, A.S. Ch., M. Khoury, et al., (2019). Assessing and visualising hazard impacts to enhance the resilience of Critical Infrastructures to urban flooding, Science of the Total Environment  , https://doi.org/ 10.1016/j.scitotenv.2019.136078
Folke, C., & Carpenter, S., & Walker, B., & Scheffer, M., (2010). Resilience thinking: integrating resilience, adaptability and transformability, In: Ecology and Society,
Guerreiro, S.B., Dawson, R.J., Kilsby, C., Lewis, E., Ford, A., (2018). Future heat-waves, droughts and floods in 571 European cities. Environ. Res. Lett. 13 (3), 034009. https://doi.org/10.1088/1748-9326/aaaad3.
Hammond, M.J., Chen, A.S., Djordjevi_c, S., Butler, D., Mark, O., (2015). Urban flood impact assessment: a state-of-the-art review. Urban Water J. 12 (1), 14-29.
Heo S, Sohn W, Park S, Kun Lee D (2024) Multi-hazard assessment for flood and Landslide risk in Kalim antan and Sumatra: implications for Nusantara Indonesia’s new capital. Heliyon 10:e37789
Isma F, Badri MS, Oktariyanto E, Bagus M (2024) Flood hazard assessment in Kuala Langsa village, Langsa city, Aceh Province-Indonesia. Case Stud Chem. Environ Eng 10:100861
Kryzhovets T (2020) Elements of method improvement of flood zones determination. J Econtechmod 9(1):25–29.
Mayunga, J. S., (2007). Understanding and applying the concept of community disaster resilience: a capital-based approach, A draft working paper prepared for the summer academy for social vulnerability and resilience building, Vol.17, No.5, pp.1-26
MOBERG, F., & HAUGE SIMONSEN, S., (2011). What is Resilience? An introduction to social-ecological research, Stockholm: Stockholm Resilience Centre, www.stockholmresilience.su.se,) Retrieved 23 April 2019), pp.1-2
Miller, J., Hutchins, M., (2017). The impacts of urbanisation and climate change on urban flooding and urban water quality: A review of the evidence concerning the United Kingdom. J. Hydrol.: Reg. Stud. 12, 345–362. https://doi.org/10.1016/j.ejrh.2017.06.006.
Rahmati O, Zeinivand H, Besharat M (2016) Flood hazard zoning in Yasooj region, Iran, using GIS and multi-criteria decision analysis. Geomat Nat Hazards Risk 7(3):1000–1017. https:// doi. org/ 10. 1080/ 19475 705. 2015. 10450 43
Seften, C,h., Sharp,l., Quinn, R., Stovin, V., (2022). The feasibility of domestic raintanks contributing to community-oriented urban flood resilience. Climate Risk Management, 35 (2022) 100390 www.elsevier.com/locate/crm.pp 1-14
Taheri, M.B. and Bozorgzade, M., (1996). Urban floods, Publication of Center of Considerations  and Researches Urban Instrumental and Architecture, Tehran Iran.
 
Wang, Y., Chen, A.S., Fu, G., Djordjevi_c, S., Zhang, C., Savi_c, D.A., (2018). An integrated framework for high-resolution urban flood modelling considering multiple information sources and urban features. Environ. Model. Softw 107, 85-95.
 
Ziari K, Ebrahimipour M, Ardalan D (2023) Physical resilience of riverside cities against floods. Environ Sci Policy 148:103548. https:// doi. org/ 10. 1016/j. envsci. 2023. 07. 008.
Ziari, K., Golzar, M., Ebrahimipour, M. & Ardalan, D. (2025). A comparative study on floodplain pathology in Iranian rivers (case study: Cheshmeh Kileh, Tonekabon city). Nat Hazards. doi.org/10.1007/s11069-025-07331-y
Ziari k, Ebrahimipour M, Ardalan D (2023) Physical resilience of riverside cities against floods, Environmental Science and Policy, 148 (103548). https://doi.org/10.1016/j.envsci.2023.07.008 .