ارزیابی نقش پلتفرم‌های رودخانه‌ای بر تغییر سطح ایستابی آب‌های زیرزمینی شرق استان گیلان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی- مستخرج از رساله

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری ژئومورفولوژی گروه جغرافیای طبیعی دانشکده علوم زمین دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

2 استاد ژئومورفولوژی گروه جغرافیای طبیعی، دانشکده علوم زمین دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

3 استادیار ژئومورفولوژی گروه جغرافیای طبیعی دانشکده علوم زمین دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

10.22124/gscaj.2024.23937.1220

چکیده

ارتباط تنگاتنگی بین سفره‌های آب‌های زیرزمینی و لند فرم‌های ژئومورفولوژی و به‌خصوص رودخانه‌ای وجود دارد. با گسترش ارتباط میان علم ژئومورفولوژی در غالب نظریات هیدرو ژئومورفولوژی، توجه به ابعاد مختلف نقش لند فرم‌ها در پتانسیل آب زیرزمینی مورد اهمیت قرار گرفت و توسعه این تفکر باعث شد تا دستیابی به آب زیرزمین از روی بعضی شاخص‌ها و نشانگرهای ژئومورفولوژی تا حدود زیادی آسان گردد. یکی از اشکال بسیار شاخص در محدوده دشت‌ها که تغییرات آن می‌تواند بر روی سطح آب‌های زیرزمینی تأثیر بگذارد، الگو رودخانه‌ها است.  در پژوهش حاضر الگوی مورفولوژی و همچنین طول، مساحت و ارتفاع 31 رودخانه بخش مرکزی و شرقی گیلان محاسبه و تأثیر آنها بر روی سطح آب‌های زیرزمین مورد ارزیابی قرار گرفت. با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای لندست 8 محدوده مخروط‌افکنه و رودخانه‌های اصلی تعیین گردید و ضریب سینوسیته تعیین و رودخانه به چهار الگوی مستقیم، سینوسی، پیچان‌رودی و پیچان‌رودی شدید تقسیم‌بندی شد. در ادامه نقشه آب‌های زیرزمینی منطقه تهیه شد و با همپوشانی آن با الگوی رودخانه تأثیرگذاری الگوی رودخانه بر تغییرات سطح ایستابی آب زیرزمینی موردبررسی قرار گرفت و با استفاده از روش‌ها و آزمون‌های آماری سلسه‌مراتبی و پارامتریک و نا پارامتریک مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفت.  نتایج نشان داد که در پهنه‌های مکانی تفکیک‌شده ازنظر تغییرات پلتفرمی و الگویی، هرچقدر میزان سینوسیته، طول رودخانه و مساحت محدوده اثر رودخانه بیشتر باشد. پتانسیل آب زیرزمینی مناسب‌تر بوده و سطح ایستابی به سطح زمین نزدیک‌تر است. همچنین نتایج آنالیزهای آماری نشان داد رابطه ضریب سینوسیته رودخانه با عمق آب زیرزمین به‌صورت خطی و غیر تصادفی بوده و عمق سطح ایستابی آب زیرزمینی  با حرکت از سمت الگوی مستقیم به سمت الگوی پیچان‌رودی شدید، کاهش پیدا می‌کند.

تازه های تحقیق

  • شناسایی پتانسیل منابع آب زیرزمینی در نواحی ساحلی به‌وسیله شواهد ژئومورفولوژیکی منطقه سبب صرفه‌جویی و مدیریت پایدار منابع آب زیرزمینی در دشت‌های ساحلی می‌شود.
  • تفکیک الگوهای رودخانه‌ای در نواحی ساحلی استان گیلان به‌منظور اولویت‌بندی مدیریت منابع آب زیرزمینی نقشه راه مؤثری برای کنترل بحران‌های کمی و کیفی این منابع ایجاد می‌کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


اصغری مقدم، اصغر. (1389). اصول شناخت آب‌های زیرزمینی. تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز.
اندیشکده تدبیر آب ایران. (1397). منابع آب زیرزمینی پناهگاه روز مبادا. گفتگوی آب، 7(20)، صص 1-16.
پرویز، لاله؛ بنیادی، حسین. (1398). مدلسازی عملکرد گندم با استفاده از شاخص‌های اقلیمی و خوشه‌بندی. اکوهیدرولوژی، 6(2)، صص 479-491.
شرکت آب و فاضلاب روستایی استان تهران. (1394). تأسیسات آب‌رسانی مجتمع روستایی کوثر از توابع شهرستان رباط‌کریم: مطالعات مرحله اول. تهران: شرکت آب و فاضلاب روستایی استان تهران.
صداقت، محمود. (1393). زمین و منابع آب (آب‌های زیرزمینی). تهران: انتشارات پیام نور.
حسین‌زاده، محمدمهدی؛ اسماعیلی، رضا. (1394).ژئومورفولوژی رودخانه ای: مفاهیم، اشکال و فرایندها. تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
حیدری، اعظم؛ جباری، ایرج.(1400). شبیه‌سازی تراز آب زیرزمینی مرودشت و بررسی سناریوهای پیش‌بینی با استفاده از کد ریاضی MODFLOW. هیدروژئومورفولوژی، 8(29)، صص 149-172.
خلیلی نفت چالی، آتنا؛ خاشعی، عباس. (1395). آشنایی با روش‌های آب‌یابی. دومین کنگره ملی آبیاری زهکشی ایران. اصفهان: دانشگاه صنعتی اصفهان.
دژکام، سید صادق؛ جباریان امیری، بهمن؛ درویش‌صفت، علی‌اصغر. (1394). پایش تغییرات سیمای سرزمین با استفاده از تحلیل سینوپتیک و تصاویر ماهواره‌ای (مطالعه موردی: شهرستان رشت). محیط‌زیست طبیعی منابع طبیعی ایران، 68(2)،  صص225-238.
رجبی اسلامی، علی. (1396). تغییرات کمیت و کیفیت آب زیرزمینی تحت تأثیر کاربری اراضی و سازند منطقه (مطالعه موردی: شهرستان ملارد). پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده علوم زمین.
سعیدی، محمد؛ کماسی، مهدی؛ حسن‌پور، شهاب. (1400). پتانسیل‌یابی منابع آب زیرزمینی با استفاده از رویکرد تلفیقی AHP و Fuzzy TOPSIS (مطالعه موردی: دشت سیلاخور). هیدروژئومورفولوژی تبریز، 8(26)، صص 41-59.
سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور.* (1398). بازیابی شده از https://gsi.ir/guilan/fa/page/3112/
شرکت آب و فاضلاب روستایی استان تهران. (1394). طرح مهندسی مجدد چاه‌ها، خطوط انتقال، شبکه توزیع، ایستگاه‌های پمپاژ و مخازن. تهران: شرکت آب و فاضلاب روستایی استان تهران.
علایی طالقانی، محمود. (1388). ژئومورفولوژی ایران. تهران: انتشارات قومس.
صالحی‌پور میلانی، علیرضا؛ بشکنی، زهرا. (1398). تحلیل روابط کمی بین ویژگی‌های مورفومتری مخروط‌افکنه‌های ساحلی با حوضه‌های آبخیز (مطالعه موردی: واحد ژئومورفیکی تالش). پژوهش‌های ژئومورفولوژی کمی، 8(4)، صص120-130.
قیومی محمدی، حمید؛ رامشت، محمدحسین؛ تومانیان، نورایر؛ معیری، مسعود. (1388). فضا و نگرش فضایی در مطالعات خاک و ژئومورفولوژی (مطالعه موردی: سرآب حوضه آبی زاینده رود)، جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی،20(3)، صص 1-20.
قهرودی تالی، منیژه؛ خدامرادی، فرهاد؛ علی نوری، خدیجه. (1402). تأثیر افت آب‌های زیرزمینی بر مخاطرات فرونشست زمین در دشت دهگلان استان کردستان. مدیریت مخاطرات محیطی دانشگاه تهران، 10(1)، صص59-70.
قهرودی تالی، منیژه؛ افشاری، امیر؛ صدوق، سید حسن؛ احتشامی معین آبادی، محسن. (1398). کاربرد شاخص‌های مورفوتکتونیکی در تحلیل مخاطرات زمین‌لغزش در راه‌آهن ناحیه لرستان. مدیریت مخاطرات محیطی (دانش مخاطرات سابق)، 6(1)، صص51-66.
کافی، فروهه.(1400). اشکال پدیده‌های ژئومورفولوژی و رابطه آن با منابع آب زیرزمینی با استفاده از )GIS مطالعه موردی: دشت اهر). هشتمین همایش ملی ژئومورفولوژی، کارکردها و ضرورتها. تهران: انجمن ایرانی ژئومورفولوژی، دانشگاه تهران.
کردوانی، پرویز. (1390). منابع و مسائل آب در ایران. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
موسسه تحقیقات آب. (1394). شرایط فعلی و آتی منابع و مصارف آب جهان. تهران: پژوهشکده مطالعات و تحقیقات منابع آب وزارت نیرو.
نگارش، حسین؛ شفیعی، نجمه؛ درانی نژاد، محمدصادق. (1395). تأثیر هیدروژئولوژی آبخوان دشت نورآباد ممسنی بر آب زیرزمینی منطقه با استفاده از GIS. ، هیدروژئومورفولوژی، 6(20)، صص 55-74.
Anderson, N.B., Bogart, W.T. (2001), The Structure of Sprawl: Identifying and Characterizing Employment Centers in Polycentric Metropolitan Areas. American Journal of Economics and Sociology, 60(1), pp: 147-169.
Bogart, W.T. (2001),The Structure of Sprawl: Identifying and Characterizing Employment Centers in Polycentric Metropolitan Areas. American Journal of Economics and Sociology, 60(1), pp: 147-169.
Beven, K. (2004), Robert E. Horton’s perceptual model of infiltration processes. Journal of Hydrological Processes, vol. 18, pp: 3447–3460.
*Burke, J. J., Moench, M. H. (2000), Groundwater and society: Resources, tensions and opportunities. New York: United Nations Publication.
Dongare, C. U., Deota, B., (2023), Significance of geomorphic indicators for identification of groundwater recharge potential in the Khapri watershed of Deccan Volcanic Province (DVP), district Dangs, western India, Groundwater for Sustainable Development,22(7), pp: 1-20.
Foster, S., Gardun, o., (2013), Groundwater-resource governance: are governments and stakeholders responding to the challenge. Journal of Hydrogeol, 21(2), pp: 317-320.
Godfray, G., Tembo, M., (2022), Assessment of ground water potentiality in semi-arid area of central Tanzania. implication from geology and geomorphology of the dodoman supergroup, Journal of Geology, Ecology, and Landscapes, 8(1), pp: 1-20.
Hamdani, N., Baali, A., (2019), Height Above Nearest Drainage (HAND) model coupled with lineament mapping for delineating groundwater potential areas (GPA). Journal of Groundwater for Sustainable Development, 9(1), pp: 1-13.
Kankara, R. S., Selvan, S. C., Markose, V. J., Rajan, B., & Arockiaraj, S. (2015), Estimation of long and short term shoreline changes along Andhra Pradesh coast using remote sensing and GIS techniques. Procedia Engineering, 116(1), pp: 855–862.
Mseli, Z. H., Mwegoha, W. J., Gadupti, S., Makutupora basin, Dodoma Tanzania, Journal of Geology, Ecology, and Landscapes, 7(3), pp: 198-211.
Margat, J.,van der Gun, J. (2013), Groundwater around the world: A geographical synopsis. London: Taylor and Francis.
Nosrati, K., Rajabi Eslami, A., Sayadi, M., (2019), Spatiotemporal Assessment of Groundwater Quality and Quantity Variation in Mallard County Tehran, Publishers OF Iranian Journal of Watershed Maneagement Science and Engineering, 46(13), pp: 121–123. [In Persian].
Rajabi Eslami, A., Ghahroudi Tali, M., Salehipour Milani, A. R., (2024), The Influence of Geomorphic Parameters of Alluvial fan on Groundwater variation (case study: east and center of Gilan province), Quantitative Geomorphological Resarch, 12(4), pp:108-127. [In Persian]
Rajabi Eslami, A., Ghahroudi Tali, M., Salehipour Milani, A. R.,(2024), The Relevance of the River Pattern and its Effect on the Groundwater Parameters (Case study: the plains of the southern Hillside of Alborz center), Environmental Erosion Research Journal, 14(3): 1-27. [In Persian].
Seifu, T. K., Ayenew, T., Woldesenbet, T. A., (2022), Identification of groundwater potential sites in the drought-prone area using geospatial techniques at Fafen-Jerer sub-basin, Ethiopia, Journal of Geology, Ecology, and Landscapes8(3), pp:1-13.